مهریه در زمان نامزدی

مهریه یکی از مهم ترین حقوق مالی است که در قانون مدنی و شرع اسلام برای زن در نظر گرفته شده است؛ اما پرسش اصلی که برای بسیاری از افراد پیش می آید این است که آیا این حق مالی در زمان نامزدی نیز به زن تعلق می گیرد یا خیر؟ به طور خلاصه، مهریه به صرف نامزدی به زن تعلق نمی گیرد؛ زیرا نامزدی تنها یک وعده ازدواج است و تا زمانی که عقد نکاح (دائم یا موقت) جاری نشود، زن مالک مهریه نمی شود و حق مطالبه آن را ندارد. در ادامه به بررسی دقیق این موضوع و تفاوت های حقوقی نامزدی و عقد نکاح می پردازیم تا ابهامات موجود در این زمینه برطرف شود.

دوران نامزدی، فصلی از زندگی بسیاری از جوانان است که با شور و امید به آینده ای مشترک سپری می شود. در این میان، تصورات و انتظارات متفاوتی در مورد حقوق و تکالیف مالی بین طرفین شکل می گیرد که گاهی اوقات با واقعیت های حقوقی فاصله دارد. مفهوم مهریه به عنوان یک پشتوانه مالی برای زن، از زمان های دور در فرهنگ و قانون ما ریشه دوانده است. با این حال، مرزهای تعلق مهریه، به خصوص در زمان نامزدی که هنوز پیوند زناشویی به طور کامل برقرار نشده، همیشه محل پرسش و ابهام بوده است.

شناخت دقیق تفاوت میان نامزدی و عقد نکاح برای درک این حقوق ضروری است. در حالی که نامزدی غالباً با توافقات شفاهی، مراسم های شیرینی خوران یا بله برون و رد و بدل شدن هدایا همراه است، اما هیچ گونه تعهد حقوقی مستحکمی برای ایجاد رابطه زوجیت یا تعلق مهریه ایجاد نمی کند. این مقاله با هدف روشن کردن این مرزها، به طور جامع به بررسی وضعیت حقوقی مهریه در دوران نامزدی، تفاوت های آن با دوران عقد نکاح، و سایر پیامدهای حقوقی و مالی این دوران خواهد پرداخت.

تمایز اساسی: نامزدی در مقابل عقد نکاح

درک صحیح وضعیت حقوقی مهریه در گرو شناخت تمایز بنیادین میان دو مفهوم نامزدی و عقد نکاح است. بسیاری از ابهامات و سوءتفاهمات رایج در این زمینه، ناشی از خلط این دو مفهوم در عرف و قانون است. هر یک از این مراحل، پیامدهای حقوقی و تکالیف متفاوتی را برای طرفین به همراه دارد.

تعریف حقوقی نامزدی (وعده ازدواج)

نامزدی، از منظر حقوقی، صرفاً یک وعده ازدواج محسوب می شود و به هیچ وجه منجر به ایجاد علقه زوجیت نمی گردد. ماده ۱۰۳۴ قانون مدنی به صراحت بیان می دارد: «هر زنی که در عقد مردی نباشد، می تواند با هر کسی که بخواهد نامزد نماید.» این تعریف نشان می دهد که نامزدی، حتی با وجود توافقات اولیه برای تعیین مهریه، نفقه یا سایر شرایط، صرفاً یک پیش قرارداد اخلاقی و عرفی است و نه یک عقد لازم الاجرا. در دوران نامزدی، طرفین به یکدیگر محرم نیستند و هیچ یک از حقوق و تکالیف ناشی از ازدواج، مانند حق تمکین زن یا لزوم پرداخت نفقه از سوی مرد، بر آن ها بار نمی شود. بنابراین، نه زن و نه مرد نمی توانند یکدیگر را به ازدواج اجبار کنند یا به صرف به هم خوردن نامزدی، از یکدیگر مطالبه خسارت نمایند.

از جمله مهم ترین پیامدهای این عدم ایجاد محرمیت و علقه زوجیت، این است که مهریه و نفقه، به شکلی که پس از عقد نکاح مطرح می شوند، در دوران نامزدی موضوعیت پیدا نمی کنند. این موضوع برای بسیاری از خانواده ها که تصور می کنند به صرف تعیین مهریه در مراسم بله برون، حق مهریه برای عروس آینده ایجاد شده، محل ابهام است. این دوران تنها فرصتی است برای آشنایی بیشتر طرفین و خانواده ها با یکدیگر، پیش از ورود به مرحله ای جدی تر و دارای آثار حقوقی بسیار مهم تر به نام عقد نکاح.

تعریف حقوقی عقد نکاح (ازدواج دائم و موقت)

عقد نکاح، نقطه عطف در روابط زوجین از منظر حقوقی است. این عقد، برخلاف نامزدی، یک ایجاب و قبول شرعی و قانونی است که منجر به ایجاد رابطه زوجیت، محرمیت و به دنبال آن، حقوق و تکالیف متقابل می شود. به محض جاری شدن صیغه عقد نکاح، زن و مرد از نظر شرعی و قانونی زن و شوهر محسوب شده و آثار حقوقی ازدواج بر روابط آن ها مترتب می گردد. این عقد می تواند به دو صورت دائم یا موقت (صیغه) واقع شود که هر یک دارای تفاوت هایی در مدت، حقوق و تکالیف است:

1. عقد دائم: عقدی است که برای همیشه و بدون تعیین زمان مشخص، رابطه زوجیت را برقرار می کند. در این نوع عقد، تمامی حقوق و تکالیف زناشویی از جمله مهریه، نفقه، ارث و حق طلاق برای زوجین ثابت می گردد.
2. عقد موقت (صیغه): عقدی است که برای مدت زمان مشخصی (مثلاً چند ساعت، چند روز یا چند سال) رابطه زوجیت را ایجاد می کند. در این نوع عقد نیز، مهریه باید در زمان عقد تعیین و پرداخت شود. حق نفقه و ارث در عقد موقت وجود ندارد، مگر اینکه در ضمن عقد شرط شده باشد.

مهم ترین نکته در این بخش، تأکید بر این واقعیت است که تنها با وقوع عقد نکاح، چه دائم و چه موقت، آثار حقوقی ازدواج از جمله حق مالکیت زن بر مهریه ایجاد می گردد. ثبت رسمی ازدواج در دفاتر اسناد رسمی نیز برای احقاق کامل و آسان تر این حقوق و جلوگیری از مشکلات آتی، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.

مهریه در دوران نامزدی: بررسی قانونی و عملی

یکی از پرتکرارترین سوالات در حوزه حقوق خانواده، به وضعیت مهریه در دوران نامزدی مربوط می شود. افراد بسیاری گمان می کنند که به صرف توافق بر مهریه در مراحل اولیه آشنایی یا برگزاری مراسم های عرفی، این حق مالی برای زن ایجاد شده است. اما بررسی دقیق قوانین، تصویری متفاوت و شفاف تر را ارائه می دهد.

اصل کلی: عدم تعلق مهریه به صرف نامزدی

در نظام حقوقی ایران، مهریه یک حق مالی است که به موجب عقد نکاح به زن تعلق می گیرد. ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی به روشنی تصریح می کند: «به مجرد عقد، زن مالک مهریه می شود و می تواند هر نوع تصرفی که بخواهد در آن بنماید.» این ماده، نقطه کلیدی در پاسخ به ابهامات مربوط به مهریه در دوران نامزدی است. همانطور که از متن قانون پیداست، شرط اصلی برای مالکیت زن بر مهریه و حق مطالبه آن، «جاری شدن عقد نکاح» است. این بدان معناست که صرف وعده ازدواج، حتی اگر با تعیین رقم مشخصی به عنوان مهریه در مراسم بله برون یا شفاهی همراه باشد، هیچ حق قانونی برای مطالبه مهریه به وجود نمی آورد.

بر اساس این اصل، اگر دوران نامزدی به هر دلیلی به ازدواج رسمی یا شرعی منجر نشود، زن نمی تواند ادعای مهریه کند. وعده هایی که در دوران نامزدی داده می شوند، در بهترین حالت، تعهدات اخلاقی محسوب می گردند و فاقد ضمانت اجرای حقوقی برای مطالبه مهریه هستند. این مسئله به ویژه برای خانواده هایی که بدون اطلاع از این تمایزات حقوقی، به صرف توافقات اولیه، مهریه های سنگینی را تعیین می کنند و سپس نامزدی به هم می خورد، می تواند موجب سوءتفاهمات و اختلافات جدی شود. تجربه نشان می دهد که بسیاری از دعاوی خانوادگی، ریشه در عدم آگاهی از همین نکات ظریف حقوقی دارند.

شرایطی که در دوران پیش از زندگی مشترک ممکن است مهریه مطرح شود

در حالی که اصل کلی، عدم تعلق مهریه به صرف نامزدی است، اما در برخی شرایط خاص که ممکن است در دوران پیش از زندگی مشترک رخ دهد، مهریه می تواند مطرح شود. این شرایط کاملاً متفاوت از صرف دوران نامزدی است و همواره با جاری شدن صیغه عقد نکاح گره خورده است.

جاری شدن صیغه عقد نکاح (دائم یا موقت) در دوران نامزدی

اگرچه به صورت عرفی ممکن است زوجین پس از جاری شدن صیغه عقد نکاح (چه دائم و چه موقت)، همچنان خود را نامزد بنامند و برای مدتی زیر یک سقف زندگی نکنند، اما از نظر حقوقی و شرعی، با جاری شدن صیغه، آن ها زن و شوهر محسوب می شوند. در این حالت، دیگر مفهوم نامزدی صرف مطرح نیست، بلکه یک عقد نکاح واقع شده است.

به محض جاری شدن صیغه عقد، زن به طور کامل مالک مهریه تعیین شده می گردد و حق مطالبه آن را پیدا می کند (مهریه عندالمطالبه). این حق، حتی اگر عقد به صورت رسمی در دفترخانه ازدواج ثبت نشده باشد، به قوت خود باقی است؛ با این تفاوت که اثبات آن بدون سند رسمی، در مراجع قضایی دشوارتر خواهد بود و نیاز به ارائه ادله و شهود محکمه پسند دارد. اما در صورت ثبت رسمی ازدواج، زن به راحتی و با ارائه سند ازدواج، می تواند مهریه خود را مطالبه کند. این وضعیت، همان موردی است که در عرف به آن «دوران عقد» یا «عقد کرده» اطلاق می شود و تفاوت بنیادینی با «دوران نامزدی» دارد.

وضعیت مهریه دختر باکره در دوران عقد (قبل از نزدیکی)

یکی از مهم ترین و حساس ترین مباحث در زمینه مهریه، مربوط به وضعیت مهریه دختر باکره در دوران عقد و قبل از نزدیکی است. ماده ۱۰۹۲ قانون مدنی در این باره مقرر می دارد: «هرگاه شوهر قبل از نزدیکی زن خود را طلاق دهد، زن مستحق نصف مهریه خواهد بود و اگر شوهر بیش از نصف مهر را قبلاً داده باشد، حق دارد مازاد را عیناً یا مثلاً یا قیمتاً استرداد نماید.» این قانون، به روشنی بیان می کند که اگر در دوران عقد نکاح (نه نامزدی) و پیش از برقراری رابطه زناشویی، طلاق رخ دهد و باکره بودن زن (که توسط پزشکی قانونی تأیید می شود)، نصف مهریه به او تعلق می گیرد. تأکید قاطع بر این نکته ضروری است که این ماده قانونی، منحصراً مربوط به دوران عقد است و هیچ ارتباطی به دوران نامزدی ندارد.

البته در برخی موارد، حتی در دوران عقد و قبل از نزدیکی نیز ممکن است مهریه ای به زن تعلق نگیرد؛ مانند موردی که نکاح به دلیل عنن (ناتوانی جنسی مرد) یا تدلیس (فریب در ازدواج) از سوی زن، فسخ شود. در این شرایط خاص، اگر زن از حق فسخ خود استفاده کند، مهریه ای به او تعلق نخواهد گرفت.

مهریه عندالاستطاعه در دوران عقد

مفهوم مهریه عندالاستطاعه که در سال های اخیر رایج شده است، به این معناست که پرداخت مهریه تنها در صورتی بر عهده مرد قرار می گیرد که او توانایی مالی لازم برای پرداخت آن را داشته باشد و این توانایی در دادگاه به اثبات برسد. این نوع مهریه، تفاوت اساسی با مهریه عندالمطالبه دارد که در آن زن هر زمان که بخواهد می تواند مهریه خود را مطالبه کند و مرد مکلف به پرداخت آن است، مگر اینکه اعسار خود را ثابت کند.

مهم است که بدانیم مفهوم مهریه عندالاستطاعه، صرفاً و منحصراً برای دوران عقد نکاح مطرح می شود و هیچ ارتباطی به دوران نامزدی ندارد. در نامزدی، اصولاً مهریه ای وجود ندارد که بحث عندالمطالبه یا عندالاستطاعه بودن آن پیش آید. بنابراین، هرگونه توافق در مورد مهریه عندالاستطاعه، تنها پس از جاری شدن صیغه عقد نکاح معنا پیدا می کند و پیش از آن، فاقد وجاهت قانونی است.

مهریه به محض جاری شدن صیغه عقد نکاح، به مالکیت زن در می آید و صرفاً در دوران نامزدی، حتی با وجود تعیین آن، هیچ حق قانونی برای مطالبه مهریه ایجاد نمی شود.

سایر پیامدهای حقوقی و مالی دوران نامزدی (به جای مهریه)

در دوران نامزدی، همانطور که مهریه به زن تعلق نمی گیرد، سایر حقوق و تکالیف مالی مرتبط با زندگی زناشویی نیز موضوعیت ندارند. با این حال، این دوران دارای پیامدهای حقوقی دیگری است که آشنایی با آن ها برای طرفین بسیار مهم است. این پیامدها عمدتاً به نفقه، هدایا و امکان مطالبه خسارت مربوط می شوند.

نفقه در دوران نامزدی

نفقه، به عنوان یکی از حقوق مالی زن، پس از جاری شدن عقد نکاح بر عهده مرد قرار می گیرد. ماده ۱۱۰۶ قانون مدنی بیان می دارد: «در عقد دائم نفقه زن به عهده شوهر است.» بنابراین، همانند مهریه، در دوران نامزدی هیچ گونه الزامی برای پرداخت نفقه از سوی مرد به زن وجود ندارد. دلیل این امر، عدم تشکیل رابطه زوجیت و محرمیت قانونی است که شرط اصلی برای تعلق نفقه است. زن در دوران نامزدی، حتی اگر مرد از نظر مالی متمکن باشد، نمی تواند به صرف این رابطه، مطالبه نفقه کند و مرد نیز از این بابت تکلیفی ندارد.

پس از عقد نکاح، پرداخت نفقه به زن، مشروط به تمکین عام و خاص او است. یعنی اگر زن بدون دلیل موجه از انجام وظایف زناشویی خودداری کند (ناشزه شود)، حق نفقه خود را از دست می دهد. اما این شرایط و تعهدات، تماماً مربوط به دوران عقد است و در نامزدی، جایی در قانون ندارند. خانواده ها و زوجین باید به این نکته حقوقی مهم توجه داشته باشند تا از ایجاد انتظارات نادرست و اختلافات آتی جلوگیری شود.

هدایای دوران نامزدی و حق استرداد آن ها

یکی از مسائل رایج در دوران نامزدی، رد و بدل شدن هدایایی است که معمولاً ارزش مادی و معنوی قابل توجهی دارند. در صورت به هم خوردن نامزدی، وضعیت این هدایا چگونه خواهد بود؟ مواد ۱۰۳۷ و ۱۰۳۸ قانون مدنی به این موضوع پرداخته اند.

ماده ۱۰۳۷ قانون مدنی می گوید: «هر یک از نامزدها می تواند در صورت به هم خوردن وصلت منظور، هدایایی را که به طرف دیگر یا ابوین او برای وصلت منظور داده است مطالبه کند. اگر عین هدایا موجود نباشد، مستحق قیمت هدایایی خواهد بود که عادتاً نگه داشته می شود، مگر اینکه آن هدایا بدون تقصیر طرف دیگر تلف شده باشد.» این ماده، به صراحت حق استرداد هدایا را برای طرفین در صورت به هم خوردن نامزدی قائل شده است. اما این حق دارای جزئیاتی است که باید به آن توجه شود:

• هدایای عین باقی: هدایایی مانند طلا، جواهرات، ساعت، و هر وسیله ای که ذاتاً قابل نگهداری است و مصرف نمی شود، در صورت موجود بودن عین آن ها، باید بازگردانده شوند. اگر عین این هدایا موجود نباشد (مثلاً فروخته شده یا گم شده باشد)، هدیه دهنده می تواند قیمت آن ها را مطالبه کند.
• هدایای مصرف شدنی: هدایایی مانند لباس، گل، شیرینی، یا هر آنچه که با مصرف از بین می رود، به طور کلی قابل استرداد نیستند. مگر اینکه به دلیل سوءنیت یا عمد، از بین برده شده باشند که اثبات آن دشوار است.

ماده ۱۰۳۸ نیز تکمیل می کند: «مفاد ماده قبل از حیث رجوع به قیمت در صورتی که یکی از نامزدها فوت کند، مجری نخواهد بود.» این بدان معناست که در صورت فوت یکی از نامزدها، حق مطالبه قیمت هدایای تلف شده از بین می رود، اما اگر عین هدایا موجود باشد، ورثه متوفی می توانند عین آن را مطالبه کنند. بنابراین، هدایای نامزدی موضوعی متفاوت از مهریه است و قواعد خاص خود را برای استرداد دارد.

عدم امکان مطالبه خسارت ناشی از به هم خوردن نامزدی

گاهی اوقات به هم خوردن نامزدی، منجر به ضررهای مادی یا معنوی برای یکی از طرفین می شود. برای مثال، یکی از نامزدها ممکن است به خاطر این وعده، از فرصت های شغلی یا تحصیلی چشم پوشی کرده باشد. اما آیا می توان این خسارات را مطالبه کرد؟

ماده ۱۰۳۵ قانون مدنی پاسخ روشنی به این پرسش می دهد: «وعده ازدواج ایجاد علقه زوجیت نمی کند، اگرچه تمام یا قسمتی از مهریه که بین طرفین برای زمان ازدواج مقرر گردیده، پرداخت شده باشد. بنابراین هر یک از زن و مرد مادام که عقد نکاح جاری نشده، می تواند از وصلت امتناع کند و طرف دیگر نمی تواند او را مجبور به ازدواج نماید یا به جهت صرف نظر کردن از وصلت، مطالبه خسارتی نماید.»

این ماده نشان می دهد که قانون گذار، آزادی اراده طرفین را تا لحظه جاری شدن عقد نکاح، محترم می شمارد. بنابراین، به صرف به هم خوردن نامزدی، طرفین نمی توانند مطالبه خسارت کنند. این اصل کلی، تنها در موارد بسیار استثنایی و با اثبات تقصیر عمدی و اضرار از سوی یکی از طرفین، ممکن است استثنا پذیرد که اثبات آن در دادگاه بسیار دشوار است. برای مثال، اگر ثابت شود که یکی از طرفین با سوءنیت و صرفاً برای اضرار به دیگری وارد رابطه نامزدی شده، ممکن است امکان مطالبه خسارت فراهم شود؛ اما این موارد بسیار نادر هستند. هدف قانون، جلوگیری از اجبار افراد به ازدواج و حفظ آزادی انتخاب است.

برخلاف مهریه، هدایای نامزدی در صورت به هم خوردن وصلت، تحت شرایط خاصی قابل استرداد هستند، اما امکان مطالبه خسارت ناشی از صرف نظر کردن از ازدواج وجود ندارد.

نتیجه گیری

دوران نامزدی، هرچند از نظر عاطفی و اجتماعی از اهمیت بسزایی برخوردار است، اما از نظر حقوقی، تنها یک وعده ازدواج تلقی می شود. این تمایز بنیادین میان نامزدی و عقد نکاح، نقطه کلیدی در درک وضعیت مهریه است. همانطور که بررسی شد، مهریه یک حق مالی است که به محض جاری شدن صیغه عقد نکاح (دائم یا موقت) به زن تعلق می گیرد و او مالک آن می شود. بنابراین، در دوران نامزدی صرف، حتی با وجود توافقات اولیه در مورد مهریه، هیچ حق قانونی برای مطالبه مهریه برای زن ایجاد نمی شود.

این مقاله بر اهمیت آگاهی حقوقی پیش از هرگونه تعهد تأکید دارد و نشان می دهد که عدم اطلاع از تفاوت های حقوقی نامزدی و عقد، می تواند به سوءتفاهمات و اختلافات جدی در آینده منجر شود. در دوران نامزدی، نه نفقه به زن تعلق می گیرد و نه امکان مطالبه خسارت ناشی از به هم خوردن وصلت وجود دارد، مگر در موارد بسیار نادر و با اثبات تقصیر عمدی. با این حال، هدایایی که در این دوران رد و بدل می شوند، تحت شرایط خاصی قابل استرداد هستند.

به منظور جلوگیری از مشکلات حقوقی احتمالی و احقاق صحیح حقوق، به خصوص در شرایط خاص و پیچیده، همواره توصیه می شود که افراد از مشاوره حقوقی تخصصی وکلا و کارشناسان خانواده بهره مند شوند. این اقدام می تواند به روشن شدن مسیر و اتخاذ تصمیمات آگاهانه کمک شایانی کند.