مرد در چه صورت میتواند مهریه ندهد؟

مرد در شرایطی مانند بطلان عقد، فوت یکی از زوجین پیش از نزدیکی بدون تعیین مهریه، فسخ نکاح قبل از نزدیکی (به جز مورد عنن)، و بخشش مهریه توسط زن، می تواند از پرداخت تمام یا بخشی از مهریه معاف شود. این موضوع یکی از دغدغه های اصلی در روابط زناشویی است که ابهامات فراوانی را در پی دارد.

مهریه در قوانین جمهوری اسلامی ایران، حقی شرعی و قانونی برای زن محسوب می شود که به محض جاری شدن عقد نکاح، زن مالک آن می گردد و هر زمان که اراده کند، می تواند آن را مطالبه نماید. این حق که معمولاً به صورت سکه، مال منقول یا غیرمنقول تعیین می شود، پشتوانه مالی برای زن در نظر گرفته شده است. اما پیچیدگی های روابط زناشویی و شرایط حقوقی خاص، گاهی اوقات این سوال را برای زوجین، به ویژه مردان، پیش می آورد که در چه شرایطی ممکن است مرد از پرداخت این دین قانونی معاف شود؟ درک صحیح این شرایط از اهمیت بالایی برخوردار است تا هم حقوق زنان تضییع نشود و هم مردان از تعهدات خود آگاهی کامل داشته باشند و از گرفتار شدن در دام باورهای غلط یا اقدامات غیرقانونی پرهیز کنند. این مقاله با هدف روشن ساختن ابهامات، به بررسی دقیق و مستند موارد قانونی می پردازد که می تواند بر تکلیف پرداخت مهریه تأثیر بگذارد.

موارد قانونی عدم تعلق کامل مهریه به زن

در نظام حقوقی ایران، مهریه به عنوان یک حق مسلم و دینی بر ذمه مرد، از جایگاه ویژه ای برخوردار است. با این حال، قانون گذار برای برخی شرایط خاص، استثنائاتی قائل شده است که در صورت احراز آن ها، زن ممکن است به طور کامل از حق مهریه محروم شود. این موارد نه تنها جنبه حقوقی دارند، بلکه اغلب با تجربه های عمیق عاطفی و زندگی زوجین گره خورده اند.

بطلان عقد ازدواج و عدم وقوع نزدیکی (ماده ۱۰۹۸ قانون مدنی)

یکی از مهم ترین شرایطی که مرد می تواند مهریه را پرداخت نکند، زمانی است که عقد ازدواج از ابتدا باطل بوده و در عین حال، هیچ گونه رابطه زناشویی (نزدیکی) بین زوجین برقرار نشده باشد. بطلان عقد نکاح می تواند به دلایل مختلفی اتفاق بیفتد، از جمله وجود موانع شرعی یا قانونی برای ازدواج، مانند محرمیت نسبی یا سببی (خویشاوندی)، یا ازدواج با زن شوهردار. در چنین مواردی، از آنجا که اساساً عقد از نظر حقوقی بی اعتبار است، آثار ناشی از آن، از جمله مهریه، نیز منتفی خواهد شد. تجربه نشان می دهد که در این شرایط، حتی اگر زن به دلیل عدم آگاهی از بطلان عقد، مهریه را دریافت کرده باشد، مرد می تواند برای استرداد آن اقدام کند. اما اگر به دلیل جهل به بطلان عقد، نزدیکی واقع شده باشد، زن مستحق دریافت مهرالمثل خواهد بود که مبلغ آن بر اساس عرف و شأن اجتماعی او تعیین می شود.

فوت یکی از زوجین قبل از نزدیکی و تعیین مهریه (ماده ۱۰۸۸ قانون مدنی)

این مورد یکی از ظریف ترین شرایط عدم تعلق مهریه را شامل می شود. طبق ماده ۱۰۸۸ قانون مدنی، اگر در عقد دائم، مهریه در زمان عقد تعیین نشده باشد و پیش از برقراری رابطه زناشویی، یکی از زوجین فوت کند، زن مستحق مهریه نخواهد بود. این وضعیت به نوعی انقطاع پیش از تکمیل شدن تعهدات زناشویی تلقی می شود. در اینجا، اصل بر این است که مهریه توافقی وجود نداشته و نزدیکی نیز محقق نشده تا مبنایی برای تعیین مهرالمثل فراهم آید. این تجربه می تواند برای هر دو خانواده تلخ و دشوار باشد، زیرا رابطه پیش از آغاز واقعی آن به پایان رسیده است. اما، اگر حتی در این شرایط که مهریه تعیین نشده، نزدیکی صورت گرفته باشد، زن با فوت زوج (یا بالعکس) همچنان مستحق دریافت مهرالمثل خواهد بود.

فسخ نکاح قبل از نزدیکی (ماده ۱۱۰۱ قانون مدنی)

فسخ نکاح با طلاق تفاوت اساسی دارد. طلاق به اراده زوجین یا حکم دادگاه اتفاق می افتد، اما فسخ نکاح به دلیل وجود برخی عیوب خاص در یکی از طرفین است که از ابتدا وجود داشته اند. عیوبی مانند جنون (دیوانگی)، عنن (ناتوانی جنسی مرد)، خصاء، قرن، جذام، برص، یا افضاء (در زن) می توانند مبنای فسخ نکاح قرار گیرند. در صورتی که نکاح به دلیل یکی از این عیوب فسخ شود و قبل از فسخ، نزدیکی بین زوجین واقع نشده باشد، زن مستحق هیچ مهریه ای نخواهد بود. این قانون سعی دارد از تحمیل دین مهریه در شرایطی که اساس عقد به دلیل وجود عیوب اساسی متزلزل بوده، جلوگیری کند. با این حال، یک استثنای مهم وجود دارد: در صورتی که فسخ نکاح به دلیل «عنن» (ناتوانی جنسی) در مرد باشد، حتی اگر نزدیکی نیز صورت نگرفته باشد، زن مستحق نصف مهریه خواهد بود. این استثنا نشان دهنده حمایت قانون از زن در برابر عیبی است که مستقیماً بر مهمترین جنبه های زندگی زناشویی او تأثیر می گذارد.

موارد کاهش یا تغییر در پرداخت مهریه

علاوه بر شرایطی که مهریه به طور کامل ساقط می شود، موقعیت هایی نیز وجود دارد که میزان مهریه از حالت اصلی خود تغییر کرده یا به صورت متفاوتی پرداخت می گردد. این موارد نیز نقش مهمی در فهم کامل تعهدات و حقوق زوجین دارند.

بخشیدن مهریه توسط زن (ابراء ذمه یا هبه)

زن در هر زمانی می تواند به میل و اراده خود، تمام یا بخشی از مهریه اش را به شوهر ببخشد. این بخشش می تواند به صورت «ابراء ذمه» (اسقاط دین از گردن مرد) یا «هبه» (بخشش عین معین مال) باشد. برای آنکه این بخشش از نظر قانونی معتبر باشد، رضایت کامل و آگاهانه زن ضروری است و معمولاً با تنظیم یک سند رسمی یا اقرار در دادگاه انجام می شود تا هیچ شبهه ای در صحت آن وجود نداشته باشد. بسیاری از زنان در شرایط خاص، مانند درخواست طلاق خلع یا مبارات، مهریه خود را می بخشند تا بتوانند رضایت شوهر را برای جدایی جلب کنند. این عمل به مرد اجازه می دهد که بدون پرداخت آن بخش از مهریه، از تعهد خود آزاد شود. نکته مهمی که در اینجا باید به آن اشاره کرد، امکان رجوع از بخشش است. در طلاق خلع و مبارات، اگر زن در ایام عده از بخشش خود رجوع کند، مرد نیز می تواند به زندگی مشترک رجوع کند، مگر اینکه در سند طلاق، حق رجوع از بخشش صراحتاً از زن سلب شده باشد.

طلاق قبل از نزدیکی (تغییر میزان مهریه)

وضعیت مهریه در صورت طلاق قبل از برقراری رابطه زناشویی، بسته به اینکه مهریه در زمان عقد تعیین شده باشد یا خیر، متفاوت است. اگر در عقد ازدواج، مهریه به صورت مشخص و معین تعیین شده باشد (مهرالمسمی)، و طلاق قبل از نزدیکی صورت گیرد، زن مستحق دریافت «نصف مهریه» خواهد بود. این قانون، زن را در برابر طلاقی که پیش از شروع واقعی زندگی زناشویی رخ داده، حمایت می کند و بخشی از حق او را محفوظ می دارد. اما اگر مهریه در عقد تعیین نشده باشد و طلاق قبل از نزدیکی اتفاق بیفتد، زن مستحق دریافت «مهرالمتعه» است. مهرالمتعه مبلغی است که با توجه به وضعیت مالی و اجتماعی مرد و همچنین عرف جامعه، توسط دادگاه تعیین می شود تا جبران کننده زحمات و حیثیت زن باشد.

عدم تعیین مهریه در زمان عقد و طلاق قبل از نزدیکی

در موردی که در عقد دائم، مهریه به هیچ عنوان تعیین نشده باشد و زوجین نیز قبل از برقراری نزدیکی از یکدیگر جدا شوند، زن هیچ حقی بر مهریه نخواهد داشت. در این شرایط، نه مهرالمسمایی وجود دارد که نصف شود، و نه مهرالمثلی که پس از نزدیکی تعیین گردد. همچنین، با توجه به عدم وقوع نزدیکی، حتی مهرالمتعه نیز به او تعلق نمی گیرد. این وضعیت، یکی از معدود شرایطی است که در آن زن به طور کامل از دریافت هر گونه مهریه محروم می شود و باید به آن توجه ویژه داشت.

تفاوت های کلیدی در انواع مهریه (مهرالمسمی، مهرالمثل، مهرالمتعه)

برای درک عمیق تر شرایط عدم پرداخت مهریه، لازم است تفاوت بین انواع مهریه ها را به خوبی بشناسیم. این سه نوع مهریه، هر یک در شرایط خاصی تعیین و مطالبه می شوند و با یکدیگر متمایز هستند. فهم این تمایزات به زوجین کمک می کند تا با آگاهی بیشتری نسبت به حقوق و تعهدات خود اقدام نمایند.

مهرالمسمی (مهریه عادی)

مهرالمسمی، رایج ترین نوع مهریه در جامعه ما است. این مهریه همان مقداری است که زوجین با توافق کامل، در زمان جاری شدن عقد نکاح تعیین می کنند و در سند ازدواج به ثبت می رسد. به محض وقوع عقد، زن مالک مهریه می شود و می تواند هر زمان که بخواهد، آن را مطالبه کند. این حق، حتی قبل از برقراری رابطه زناشویی نیز برای زن محفوظ است. البته، همان طور که پیش تر گفته شد، در صورت طلاق قبل از نزدیکی، نصف مهرالمسمی به زن تعلق می گیرد.

مهرالمثل

مهرالمثل، مهریه ای است که در شرایطی خاص توسط دادگاه تعیین می شود. اگر در عقد ازدواج، مهریه به طور صریح تعیین نشده باشد (چه به دلیل فراموشی، یا توافق بر عدم تعیین آن) و پس از عقد، رابطه زناشویی بین زوجین برقرار شود، در صورت بروز اختلاف یا طلاق، دادگاه مبلغی را به عنوان مهرالمثل برای زن تعیین می کند. معیارهای تعیین مهرالمثل شامل شأن و منزلت اجتماعی زن، موقعیت خانوادگی، سن، تحصیلات و وضعیت اجتماعی او در میان افراد مشابه است. این نوع مهریه، به نوعی جبران کننده حیثیت و جایگاه زن در غیاب مهرالمسمی است.

مهرالمتعه

مهرالمتعه نیز مانند مهرالمثل، زمانی تعیین می شود که در عقد مهریه مشخص نشده باشد. اما تفاوت اصلی آن با مهرالمثل این است که مهرالمتعه زمانی به زن تعلق می گیرد که طلاق، قبل از نزدیکی واقع شود و هیچ مهریه ای در عقد تعیین نشده باشد. در این حالت، دادگاه با توجه به وضعیت مالی و توانایی پرداخت مرد، مبلغی را به عنوان مهرالمتعه برای زن در نظر می گیرد. هدف از مهرالمتعه، دلجویی و جبران آسیب های روحی و روانی زن در پی جدایی پیش از آغاز واقعی زندگی مشترک است، با تأکید بر توانایی مالی مرد.

عنوان	مهرالمسمی	مهرالمثل	مهرالمتعه
تعریف	مهریه مشخص و توافق شده در عقد	مهریه تعیین شده توسط دادگاه بر اساس شأن زن	مهریه تعیین شده توسط دادگاه بر اساس وضعیت مالی مرد
زمان تعیین	همزمان با عقد نکاح	پس از عقد و وقوع نزدیکی (در صورت عدم تعیین مهریه)	پس از عقد و طلاق قبل از نزدیکی (در صورت عدم تعیین مهریه)
مبنا و معیار	توافق زوجین	وضعیت اجتماعی و خانوادگی زن (شأن زن)	وضعیت مالی و اجتماعی مرد
شرایط استحقاق	پس از عقد (کامل)، پس از نزدیکی (کامل)، قبل از نزدیکی (نصف)	پس از وقوع نزدیکی (در صورت عدم تعیین مهریه)	طلاق قبل از نزدیکی (در صورت عدم تعیین مهریه)

رفع ابهامات و باورهای غلط رایج درباره مهریه

در جامعه، باورهای غلط و ابهامات زیادی در مورد مهریه و شرایط پرداخت آن وجود دارد که می تواند منجر به تصمیم گیری های نادرست و مشکلات حقوقی جدی شود. روشن سازی این ابهامات برای هر دو طرف، زن و مرد، از اهمیت حیاتی برخوردار است.

آیا خیانت زن باعث عدم تعلق مهریه می شود؟

یکی از رایج ترین باورهای غلط در خصوص مهریه این است که خیانت زن می تواند موجب ساقط شدن حق مهریه او شود. اما باید به صراحت گفت که این باور کاملاً اشتباه است. مهریه حقی ذاتی و مستقل است که به محض جاری شدن صیغه عقد نکاح، برای زن ایجاد می شود و هیچ ارتباطی به مسائل اخلاقی یا رفتاری زن در طول زندگی مشترک، از جمله خیانت، ندارد. حتی در صورت اثبات خیانت زن، او همچنان مستحق دریافت مهریه خود خواهد بود. البته، خیانت زن می تواند بر سایر حقوق او مانند نفقه تأثیر بگذارد و همچنین مجازات های کیفری خاص خود را در پی داشته باشد، اما به هیچ عنوان مهریه را ساقط نمی کند. این نکته به مردان کمک می کند تا درک کنند که مهریه یک تعهد مالی است که مستقل از رفتار زن باید به آن پایبند بود.

تأثیر عدم تمکین زن بر مهریه

تمکین در حقوق خانواده به دو دسته عام و خاص تقسیم می شود. تمکین عام به معنای حضور در منزل مشترک و ایفای وظایف زناشویی (به جز رابطه خاص) است، و تمکین خاص به معنای برقراری رابطه زناشویی. اگر زن از وظایف تمکین خودداری کند، «ناشزه» محسوب می شود. یکی دیگر از ابهامات رایج این است که عدم تمکین زن، مهریه او را ساقط می کند. این باور نیز نادرست است. عدم تمکین زن، به تنهایی موجب سقوط حق مهریه او نمی گردد. اما می تواند بر حقوق مالی دیگری مانند نفقه تأثیر بگذارد؛ به این معنا که مرد دیگر الزامی به پرداخت نفقه (هزینه های زندگی) زن ناشزه نخواهد داشت. همچنین، در برخی موارد ممکن است بر حق مسکن و سایر امتیازات زندگی مشترک تأثیر بگذارد، اما اصل مهریه که با عقد نکاح بر ذمه مرد آمده، همچنان پابرجاست.

مهریه عندالاستطاعه و عندالمطالبه

نحوه مطالبه و پرداخت مهریه به یکی از دو صورت «عندالاستطاعه» یا «عندالمطالبه» تعیین می شود که تفاوت های حقوقی و عملی مهمی دارند.
مهریه عندالمطالبه: به این معناست که زن هر زمان که بخواهد، می تواند تمام مهریه خود را مطالبه کند و مرد مکلف است بلافاصله آن را پرداخت نماید. در صورت عدم توانایی مرد در پرداخت یکجا، زن می تواند درخواست جلب او را داشته باشد و مرد باید دادخواست اعسار (ناتوانی مالی) ارائه دهد تا مهریه تقسیط شود.
مهریه عندالاستطاعه: در این نوع مهریه، زن زمانی می تواند مهریه خود را مطالبه کند که مرد توانایی مالی پرداخت آن را داشته باشد. بار اثبات توانایی مالی مرد بر عهده زن است. در این حالت، امکان صدور حکم جلب برای مرد وجود ندارد، بلکه زن باید اموالی از مرد را شناسایی و به دادگاه معرفی کند. تقسیط مهریه در این حالت نیز مطرح نیست، زیرا اساساً پرداخت منوط به استطاعت است. این دو نوع مهریه، تجربه های متفاوتی را برای زوجین در زمان مطالبه مهریه رقم می زنند.

فرار از پرداخت مهریه و پیامدهای قانونی آن

برخی مردان، با هدف عدم پرداخت مهریه، اقدام به انتقال صوری اموال خود به نام دیگران (مانند بستگان یا دوستان) می کنند. این عمل که از آن به عنوان فرار از پرداخت مهریه یاد می شود، یک اقدام غیرقانونی است و پیامدهای حقوقی جدی برای مرد به همراه دارد. قانون گذار، این عمل را در ماده ۲۱ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی به عنوان معامله به قصد فرار از دین جرم انگاری کرده است. مجازات این جرم می تواند شامل حبس تعزیری، جزای نقدی معادل نصف محکوم به، یا هر دو باشد. اگر شخصی که اموال به او منتقل شده نیز از قصد فرار از دین مطلع بوده باشد، در حکم شریک جرم محسوب می شود. زن می تواند با ارائه شواهد و مستندات (مانند تاریخ انتقال اموال، استعلام از مراجع مربوطه و شهادت شهود) ثابت کند که این معامله به قصد فرار از پرداخت مهریه بوده و دادگاه می تواند حکم به ابطال معامله و بازگرداندن اموال صوری منتقل شده به ملکیت مرد دهد تا از محل آن مهریه زن پرداخت شود. بنابراین، تلاش برای فرار از دین نه تنها مشکل را حل نمی کند، بلکه می تواند آن را پیچیده تر و مجازات هایی را در پی داشته باشد.

معامله به قصد فرار از دین، یک اقدام غیرقانونی است و می تواند منجر به مجازات حبس، جزای نقدی یا هر دو برای مرد و حتی شریک جرم شود.

تقسیط و تعدیل مهریه

در بسیاری از موارد، مردان توانایی مالی پرداخت یکجای تمام مهریه را ندارند. در چنین شرایطی، قانون این امکان را فراهم کرده است که مرد با ارائه دادخواست اعسار از پرداخت مهریه به دادگاه، درخواست تقسیط مهریه را مطرح کند. دادگاه با بررسی وضعیت مالی مرد، شغل، درآمد و سایر تعهدات او، مبلغی را به عنوان پیش قسط و اقساط ماهانه برای پرداخت مهریه تعیین می کند. این بدان معنا نیست که مهریه ساقط شده یا مرد از پرداخت آن معاف گردیده است، بلکه تنها شیوه پرداخت آن تسهیل می شود. همچنین، اگر در طول زمان وضعیت مالی مرد تغییر کند (مثلاً درآمدش کاهش یابد یا افزایش یابد)، او می تواند درخواست تعدیل اقساط را به دادگاه ارائه دهد. این فرایند به زوجین کمک می کند تا در شرایط دشوار مالی نیز بتوانند به تعهدات قانونی خود عمل کنند، البته همیشه با در نظر گرفتن حقوق زن.

تقسیط مهریه، به معنای نادیده گرفتن حق زن نیست، بلکه راهی قانونی برای تسهیل پرداخت دین در مواجهه با ناتوانی مالی مرد است.

نتیجه گیری

مهریه، ستونی محکم در روابط حقوقی زوجین در فرهنگ و قوانین ایران است که هدف آن ایجاد پشتوانه ای مالی و حفظ حقوق زن در زندگی مشترک و پس از آن است. درک دقیق شرایطی که مرد می تواند مهریه ندهد یا میزان آن تغییر کند، برای جلوگیری از سوءتفاهم ها و دعاوی حقوقی طولانی و طاقت فرسا، ضروری است. همان طور که بررسی شد، عدم تعلق کامل مهریه به زن تنها در موارد بسیار محدودی همچون بطلان عقد ازدواج بدون نزدیکی، فوت یکی از زوجین قبل از نزدیکی و تعیین مهریه، و فسخ نکاح قبل از نزدیکی (به جز در مورد عنن مرد) اتفاق می افتد. در سایر موارد، مهریه یا به طور کامل یا به صورت نصف، یا به شکل مهرالمثل یا مهرالمتعه به زن تعلق می گیرد.

اهمیت آگاهی از حقوق و تکالیف قانونی برای هر دو طرف، زن و مرد، غیرقابل انکار است. این آگاهی کمک می کند تا زوجین بتوانند با دیدی بازتر و واقع بینانه تر، مسیر زندگی مشترک خود را مدیریت کنند. باید به خاطر داشت که تلاش برای فرار از پرداخت مهریه از طریق روش های غیرقانونی مانند انتقال صوری اموال، نه تنها راه حل نیست، بلکه می تواند پیامدهای حقوقی و کیفری سنگینی را برای مرد به همراه داشته باشد. در چنین شرایطی، قانون از طریق «معامله به قصد فرار از دین» به حمایت از حقوق زن می پردازد و می تواند متخلفین را به مجازات های پیش بینی شده محکوم کند. به همین دلیل، همواره توصیه می شود در مواجهه با پیچیدگی های مربوط به مهریه و دعاوی خانوادگی، از مشاوره حقوقی تخصصی وکلا و کارشناسان مجرب در امور خانواده بهره مند شد. این امر به افراد کمک می کند تا تصمیماتی آگاهانه و مطابق با قوانین اتخاذ کرده و از بروز مشکلات بیشتر جلوگیری به عمل آورند، چرا که هر پرونده ای ویژگی های منحصر به فرد خود را دارد و نیازمند تحلیل دقیق حقوقی است.

سوالات متداول

در صورت عدم تعیین مهریه و طلاق بدون نزدیکی، آیا زن می تواند بابت مدت عقد، مبلغی دریافت کند؟

بله، در این حالت زن مستحق مهرالمتعه خواهد بود که مبلغ آن بر اساس وضعیت مالی مرد و عرف تعیین می شود.

آیا مرد می تواند مهریه را در صورت اثبات سوء رفتار یا خیانت زن ندهد؟

خیر، سوء رفتار یا خیانت زن به تنهایی موجب ساقط شدن مهریه نمی شود، چرا که مهریه به محض عقد، حق زن محسوب می شود.

آیا مهریه در طلاق توافقی هم باید پرداخت شود؟

در طلاق توافقی، زوجین می توانند در مورد نحوه پرداخت یا بخشش کامل یا جزئی مهریه به توافق برسند.

اگر مرد اموال خود را به نام دیگری منتقل کند، آیا از پرداخت مهریه معاف می شود؟

خیر، این اقدام ممکن است به عنوان معامله به قصد فرار از دین تلقی شده و دارای مجازات قانونی برای مرد و در برخی موارد، برای انتقال گیرنده باشد.

آیا در عقد موقت نیز مهریه به زن تعلق می گیرد؟

بله، در عقد موقت تعیین مهریه یکی از ارکان اصلی عقد است و زن به محض جاری شدن صیغه، مالک تمام مهریه می شود.

آیا در صورت فوت زن، مهریه او به ورثه اش می رسد؟

بله، مهریه دین بر ذمه مرد است و در صورت فوت زن، ورثه او می توانند مهریه را مطالبه کنند.