قانون کپی رایت ایران

حق کپی رایت یا حق نشر مجموعه‌ای از حقوق انحصاری است که به پدیدآورندگان آثار خلاقانه شامل ادبی هنری و علمی اعطا می‌شود و به آن‌ها اجازه کنترل بر بهره‌برداری از اثرشان را می‌دهد. در ایران قوانین متعددی برای حمایت از این حقوق وضع شده است که چالش‌ها و ضمانت اجراهای خاص خود را دارد.

کپی رایت چیست

کپی‌رایت که در زبان فارسی با عناوینی همچون حق تکثیر حق نشر یا حق مؤلف نیز شناخته می‌شود یک مفهوم حقوقی است که به خالق یا پدیدآورنده یک اثر اصیل و خلاقانه مجموعه‌ای از امتیازات و اختیارات انحصاری را اعطا می‌کند. این حقوق به صاحب اثر اجازه می‌دهد تا در مورد نحوه استفاده انتشار توزیع تکثیر اجرا یا هر گونه بهره‌برداری مادی و معنوی از اثر خود تصمیم‌گیری کند و از استفاده غیرمجاز توسط دیگران جلوگیری نماید. هدف اصلی از ایجاد قوانین کپی‌رایت حمایت از خلاقیت و نوآوری و ایجاد انگیزه برای پدیدآوردن آثار جدید است به گونه‌ای که خالق اثر بتواند از زحمات و سرمایه‌گذاری فکری خود بهره‌مند شود. این حق به طور خودکار با خلق اثر به وجود می‌آید هرچند در برخی نظام‌های حقوقی ثبت رسمی می‌تواند به تقویت و اثبات این حق کمک کند.

چه چیزهایی شامل کپی رایت می‌شوند

قلمرو شمول کپی‌رایت بسیار گسترده است و انواع مختلفی از آثار خلاقانه را در بر می‌گیرد. به طور کلی هر اثر اصیلی که در یکی از حوزه‌های علمی ادبی یا هنری خلق شده باشد و به صورت مادی درآمده باشد می‌تواند تحت حمایت کپی‌رایت قرار گیرد. این آثار شامل موارد متنوعی می‌شوند که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به کتاب‌ها مقالات علمی شعر نمایشنامه‌ها و سایر نوشته‌های ادبی اشاره کرد. آثار موسیقیایی در قالب آهنگ ترانه سمفونی و سایر قطعات صوتی نیز مشمول این حمایت هستند. در حوزه هنرهای تجسمی نقاشی‌ها مجسمه‌ها عکس‌ها طرح‌های گرافیکی و آثار معماری (شامل طرح و نقشه) تحت پوشش کپی‌رایت قرار می‌گیرند. همچنین آثار نمایشی مانند فیلم‌ها تئاترها و سریال‌ها نرم‌افزارهای رایانه‌ای و بازی‌های ویدئویی پایگاه‌های داده‌های سازمان‌یافته و حتی آثار مرتبط با هنرهای دستی و سنتی مانند نقشه‌های قالی و گلیم نیز از این حمایت قانونی بهره‌مند می‌شوند. در حقیقت هر گونه تبلور ابتکاری فکر پدیدآورنده در قالب یک اثر مادی مشمول حمایت‌های مربوط به حق مؤلف خواهد بود.

حقوق صاحب کپی رایت

صاحب حق کپی‌رایت مجموعه‌ای از حقوق انحصاری را بر اثر خود داراست که این حقوق به دو دسته کلی حقوق مادی و حقوق معنوی تقسیم می‌شوند. حقوق مادی امتیازاتی هستند که امکان بهره‌برداری مالی از اثر را برای پدیدآورنده فراهم می‌کنند و معمولاً دارای مدت زمان مشخصی هستند و قابل انتقال به دیگران می‌باشند. مهم‌ترین حقوق مادی عبارتند از: حق تکثیر یا بازتولید اثر به هر شکل و در هر قالبی حق توزیع اثر شامل فروش اجاره یا هر شکل دیگری از عرضه عمومی نسخه‌های اثر حق اقتباس یا ایجاد آثار جدید بر مبنای اثر اصلی (مانند ترجمه یک کتاب یا ساخت فیلم از یک رمان) حق اجرا یا نمایش عمومی اثر (مانند اجرای یک قطعه موسیقی در کنسرت یا نمایش یک فیلم در سینما) و حق پخش اثر از طریق رسانه‌های مختلف مانند رادیو تلویزیون یا اینترنت. در کنار حقوق مادی حقوق معنوی قرار دارند که ارتباط مستقیم با شخصیت خالق اثر دارند غیرقابل انتقال هستند و حتی پس از واگذاری حقوق مادی و یا فوت پدیدآورنده برای او یا وارثانش باقی می‌مانند. این حقوق شامل حق انتساب اثر به خود (حق پدرخواندگی) حق حفظ تمامیت اثر و جلوگیری از هرگونه تغییر یا تحریف در آن که به شهرت یا اعتبار پدیدآورنده لطمه بزند و حق جمع‌آوری اثر از گردش می‌شود.

تاریخچه کپی رایت در جهان و معاهدات بین المللی

مفهوم کپی‌رایت به شکل امروزی ریشه در تحولات حقوقی پس از اختراع صنعت چاپ دارد که امکان تکثیر انبوه آثار را فراهم آورد و نیاز به حمایتی قانونی برای ناشران و نویسندگان را مطرح کرد. اولین قانون کپی‌رایت مدرن اساسنامه آن ملکه در سال 1710 در انگلستان بود. با گسترش تجارت و تبادل فرهنگی بین کشورها نیاز به ایجاد یک نظام حمایتی فرامرزی احساس شد. این نیاز منجر به شکل‌گیری معاهدات بین‌المللی در زمینه کپی‌رایت شد که مهم‌ترین آن‌ها کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری است که در سال 1886 در شهر برن سوئیس به امضا رسید. کنوانسیون برن بر اصل رفتار ملی تأکید دارد به این معنی که کشورهای عضو متعهد می‌شوند آثار پدیدآورندگان سایر کشورهای عضو را همانند آثار پدیدآورندگان تبعه خود مورد حمایت قرار دهند. این کنوانسیون همچنین اصل حمایت خودکار را معرفی کرد بدین معنا که حمایت از اثر به محض خلق آن آغاز می‌شود و نیازی به ثبت رسمی ندارد. معاهده مهم دیگر موافقت‌نامه جنبه‌های تجاری حقوق مالکیت فکری (TRIPS) است که در سال 1994 به عنوان بخشی از توافق‌نامه تأسیس سازمان تجارت جهانی (WTO) منعقد شد. TRIPS استانداردهای حداقلی را برای حمایت از انواع مختلف مالکیت فکری از جمله کپی‌رایت برای تمامی کشورهای عضو WTO تعیین کرده و مقرراتی را نیز برای اجرای این حقوق در نظر گرفته است. علاوه بر این میثاق جهانی کپی‌رایت (UCC) در سال 1952 نیز با هدف ایجاد پلی بین کشورهایی که عضو کنوانسیون برن بودند و کشورهایی که نبودند شکل گرفت. این معاهدات بین‌المللی چارچوبی برای حمایت جهانی از آثار خلاقانه فراهم کرده‌اند هرچند جزئیات و نحوه اجرای قوانین ممکن است در کشورهای مختلف متفاوت باشد.

قوانین کپی رایت در ایران

نظام حقوقی ایران در زمینه حمایت از حقوق پدیدآورندگان آثار علمی ادبی و هنری دارای سابقه نسبتاً طولانی است و قوانین متعددی در این حوزه به تصویب رسیده‌اند. هرچند ایران به معاهدات بین‌المللی اصلی مانند کنوانسیون برن و موافقت‌نامه TRIPS به طور کامل ملحق نشده است اما قوانین داخلی سعی در ایجاد چارچوبی برای حمایت از این حقوق داشته‌اند. اولین قانون جامع در این زمینه قانون حمایت حقوق مؤلفان مصنفان و هنرمندان مصوب سال 1348 است که به عنوان ستون فقرات قوانین کپی‌رایت در ایران شناخته می‌شود. پس از آن قوانین دیگری نیز برای پوشش دادن به حوزه‌های تخصصی‌تر و رفع برخی خلأها به تصویب رسیدند. از جمله این قوانین می‌توان به قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی مصوب سال 1352 اشاره کرد که به طور خاص به موضوع ترجمه و تکثیر آثار خارجی می‌پردازد. با ظهور فناوری‌های نوین و گسترش استفاده از رایانه قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای در سال 1379 به تصویب رسید تا از حقوق خالقان نرم‌افزار حمایت کند. همچنین قانون مطبوعات مصوب سال 1364 نیز در مواردی به موضوع سرقت ادبی و انتساب آثار دیگران به خود پرداخته و ضمانت اجراهایی را در این خصوص پیش‌بینی کرده است. مجموع این قوانین چارچوب حقوقی کپی‌رایت در ایران را تشکیل می‌دهند و پدیدآورندگان داخلی می‌توانند بر اساس آن‌ها از حقوق خود دفاع کنند.

قانون حمایت حقوق مؤلفان مصنفان و هنرمندان 1348

قانون حمایت حقوق مؤلفان مصنفان و هنرمندان که در تاریخ 11 دی ماه 1348 به تصویب رسید مهم‌ترین و جامع‌ترین قانون در زمینه کپی‌رایت در نظام حقوقی ایران محسوب می‌شود. این قانون با هدف حمایت از حقوق مادی و معنوی پدیدآورندگان آثار در قلمروهای علمی ادبی و هنری وضع شده است. بر اساس این قانون اثر به هر گونه خلق ابتکاری در این حوزه‌ها که به صورت مادی بیان شده باشد اطلاق می‌گردد و پدیدآورنده نیز شخصی است که اثر را خلق کرده است. این قانون حقوق مادی پدیدآورنده را شامل حق انحصاری برای نشر پخش عرضه اجرا و هر گونه بهره‌برداری مادی از اثر می‌داند که این حقوق قابل انتقال به غیر هستند. در خصوص حقوق معنوی این قانون به حق انتساب اثر به پدیدآورنده حق حفظ تمامیت اثر و جلوگیری از تغییر یا تحریف آن و حق جمع‌آوری اثر از گردش اشاره دارد که این حقوق غیرقابل انتقال بوده و همیشگی هستند. مدت زمان حمایت از حقوق مادی طبق اصلاحات بعدی به طول عمر پدیدآورنده به اضافه پنجاه سال پس از فوت او افزایش یافته است. این قانون به صورت مصداقی به ذکر انواع آثار مورد حمایت می‌پردازد که شامل کتاب شعر آثار سمعی و بصری موسیقی نقاشی مجسمه آثار معماری عکاسی هنرهای دستی و صنعتی و نرم‌افزارهای رایانه‌ای (قبل از تصویب قانون مستقل نرم‌افزار) می‌شود. قانون سال 1348 همچنین به موارد نقض حقوق و ضمانت اجراهای مربوطه پرداخته و برای تخلفات مجازات‌های کیفری و الزام به جبران خسارات مادی و معنوی را پیش‌بینی کرده است. البته این قانون استثنائاتی را نیز در نظر گرفته است مانند نقل قول با ذکر مأخذ برای مقاصد غیرتجاری یا نسخه‌برداری برای استفاده شخصی و غیرانتفاعی.

قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی 1352

قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی مصوب سال 1352 به منظور ساماندهی و حمایت از حقوق مرتبط با ترجمه و تکثیر آثار به ویژه آثار خارجی به تصویب رسید. این قانون به طور مشخص به موضوع حق مترجمان و ناشرانی که اقدام به ترجمه و انتشار آثار می‌کنند می‌پردازد. طبق ماده اول این قانون حق تکثیر تجدید چاپ بهره‌برداری نشر و پخش هر ترجمه‌ای با خود مترجم یا وارثان قانونی اوست. این حق مانند حقوق مادی پدیدآورنده قابل انتقال به غیر است و مدت زمان استفاده از این حقوق که به ورثه منتقل می‌شود از تاریخ فوت مترجم سی سال تعیین شده است. قانون تأکید دارد که ذکر نام مترجم در تمامی موارد استفاده از ترجمه الزامی است. این قانون با هدف حمایت از سرمایه‌گذاری و تلاش مترجمان و ناشران داخلی در زمینه انتقال دانش و فرهنگ از سایر زبان‌ها به فارسی وضع شده است. برای کسانی که این قانون را نقض کنند و بدون اجازه اقدام به تکثیر یا انتشار ترجمه دیگران نمایند ضمانت اجراهایی پیش‌بینی شده است. این ضمانت اجراها شامل الزام به جبران خسارت وارده به شاکی خصوصی (مترجم یا ناشر صاحب حق) و همچنین مجازات حبس تعزیری از سه ماه تا یک سال می‌شود. این قانون در کنار قانون سال 1348 بخشی از چارچوب حقوقی کپی‌رایت در ایران را تشکیل می‌دهد و به خصوص در زمینه حمایت از ترجمه‌های داخلی اهمیت دارد هرچند که حمایت از آثار اصلی خارجی به دلیل عدم عضویت ایران در معاهدات بین‌المللی همچنان با چالش‌هایی روبرو است.

قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه‌ای 1379

با گسترش روزافزون فناوری اطلاعات و اهمیت یافتن نرم‌افزارهای رایانه‌ای در زندگی روزمره و کسب‌وکارها نیاز به یک قانون مستقل برای حمایت از حقوق پدیدآورندگان این آثار دیجیتال احساس شد. در نتیجه قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای در سال 1379 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. این قانون به طور خاص به حمایت از حقوق مادی و معنوی خالقان نرم‌افزارهای رایانه‌ای اعم از نرم‌افزارهای سیستمی و کاربردی می‌پردازد. بر اساس این قانون حق نشر عرضه اجرا و بهره‌برداری مادی و معنوی از نرم‌افزار به پدیدآورنده آن تعلق دارد. هدف این قانون ایجاد امنیت حقوقی برای توسعه‌دهندگان نرم‌افزار و تشویق به نوآوری در این صنعت بوده است. این قانون همچنین بر لزوم ثبت نرم‌افزار در مراجع ذی‌صلاح (مانند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و شورای عالی انفورماتیک) برای بهره‌مندی از حمایت‌های قانونی تأکید دارد هرچند که حقوق معنوی پدیدآورنده با خلق اثر به وجود می‌آید. برای نقض حقوق پدیدآورنده نرم‌افزار این قانون ضمانت اجراهایی را پیش‌بینی کرده است. کسانی که بدون اجازه صاحب حق اقدام به تکثیر عرضه یا استفاده غیرمجاز از نرم‌افزار تحت حمایت این قانون نمایند علاوه بر الزام به جبران خسارت وارده به پدیدآورنده ممکن است به مجازات حبس از نود و یک روز تا شش ماه و جزای نقدی از ده میلیون تا پنجاه میلیون ریال محکوم شوند. این قانون گام مهمی در جهت حمایت از مالکیت فکری در حوزه دیجیتال در ایران محسوب می‌شود.

قانون مطبوعات 1364

قانون مطبوعات مصوب سال 1364 هرچند به طور مستقیم یک قانون جامع در زمینه کپی‌رایت نیست اما در برخی مواد خود به موضوع حقوق پدیدآورندگان و انتساب آثار پرداخته و ضمانت اجراهایی را در خصوص تخلفات مرتبط با محتوای نشریات پیش‌بینی کرده است. یکی از مفاهیم مهمی که در این قانون مورد توجه قرار گرفته مفهوم سرقت ادبی است. طبق تعریف ارائه شده در این قانون سرقت ادبی به معنای نسبت دادن عمدی تمام یا بخش قابل توجهی از آثار و نوشته‌های دیگران به خود یا به شخص دیگری غیر از پدیدآورنده اصلی است و این عمل حتی در صورتی که به صورت ترجمه انجام شده باشد نیز مصداق سرقت ادبی محسوب می‌شود. هدف از گنجاندن این موضوع در قانون مطبوعات حفظ حقوق معنوی نویسندگان و اطمینان از رعایت اخلاق حرفه‌ای در حوزه نشر و مطبوعات است. قانون مطبوعات برای ارتکاب سرقت ادبی در نشریات مجازات‌هایی را در نظر گرفته است. این مجازات‌ها می‌تواند شامل تذکر اخطار توقیف نشریه یا حتی لغو پروانه انتشار باشد. علاوه بر این در برخی موارد ممکن است فرد مرتکب سرقت ادبی بر اساس سایر قوانین مرتبط با کپی‌رایت (مانند قانون سال 1348) نیز مورد پیگرد قرار گیرد و به مجازات‌های کیفری مانند حبس یا جزای نقدی و همچنین جبران خسارت محکوم شود. اصلاحات بعدی که بر روی قانون مطبوعات صورت گرفته نیز بر اهمیت رعایت حقوق پدیدآورندگان و مقابله با تخلفاتی نظیر سرقت ادبی تأکید داشته است.

ارتباط ایران با معاهدات بین المللی کپی رایت

یکی از مهم‌ترین نکاتی که در بررسی وضعیت قانون کپی‌رایت در ایران مطرح می‌شود عدم عضویت کامل این کشور در معاهدات بین‌المللی کلیدی در این زمینه است. ایران تاکنون به کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری که مبنای حمایت بین‌المللی از کپی‌رایت در بسیاری از کشورهای جهان است ملحق نشده است. همچنین ایران عضو سازمان تجارت جهانی (WTO) نیست و صرفاً وضعیت ناظر دارد لذا موافقت‌نامه TRIPS که استانداردهای مالکیت فکری را برای کشورهای عضو WTO تعیین می‌کند به طور مستقیم بر ایران لازم‌الاجرا نیست. این عدم عضویت پیامدهای مهمی دارد. اصلی‌ترین پیامد این است که آثار پدیدآورندگان خارجی در ایران به طور خودکار و بر اساس اصل رفتار ملی مورد حمایت قرار نمی‌گیرند مگر اینکه معاهدات دوجانبه خاصی بین ایران و کشور مبدأ اثر وجود داشته باشد یا اصل عمل متقابل در نظر گرفته شود. این وضعیت اجرای قوانین کپی‌رایت در ایران را در خصوص آثار بین‌المللی با چالش مواجه کرده و زمینه را برای تکثیر و استفاده غیرمجاز از این آثار فراهم می‌آورد. از سوی دیگر آثار پدیدآورندگان ایرانی نیز در بسیاری از کشورهای عضو کنوانسیون برن تنها در صورتی مورد حمایت کامل قرار می‌گیرند که اثر برای اولین بار در یکی از کشورهای عضو منتشر شده باشد. پیوستن ایران به معاهدات بین‌المللی کپی‌رایت می‌تواند به تقویت نظام حقوقی داخلی تسهیل تبادلات فرهنگی و علمی و حمایت متقابل از حقوق پدیدآورندگان ایرانی در سطح جهانی کمک کند اما در عین حال نگرانی‌هایی در خصوص هزینه‌های اقتصادی و فرهنگی ناشی از لزوم رعایت حقوق آثار خارجی نیز وجود دارد.

ضمانت اجرا و مجازات نقض کپی رایت در ایران

نظام حقوقی ایران برای مقابله با نقض حقوق پدیدآورندگان و جلوگیری از استفاده غیرمجاز از آثار تحت حمایت کپی‌رایت ضمانت اجراهای متعددی را پیش‌بینی کرده است. این ضمانت اجراها به دو دسته کلی مجازات‌های مدنی و مجازات‌های کیفری تقسیم می‌شوند که هدف آن‌ها هم جبران خسارت وارده به صاحب حق و هم اعمال کیفر برای فرد متخلف است. مجازات‌های مدنی به صاحب حق اجازه می‌دهند تا با مراجعه به مراجع قضایی نسبت به جبران خسارات مادی و معنوی که در اثر نقض حقوق او وارد شده است اقدام کند. این خسارات می‌تواند شامل از دست دادن سود ناشی از فروش یا بهره‌برداری از اثر هزینه‌های دادرسی و یا آسیب‌های غیرمالی به اعتبار و شهرت پدیدآورنده باشد. در کنار ضمانت اجراهای مدنی قوانین ایران برای نقض کپی‌رایت مجازات‌های کیفری نیز در نظر گرفته‌اند که شامل حبس و جزای نقدی می‌شود. هدف از مجازات‌های کیفری علاوه بر تنبیه فرد متخلف ایجاد بازدارندگی برای سایر افراد نیز می‌باشد. شدت و نوع مجازات کیفری بسته به نوع اثر و قانون نقض شده متفاوت است اما به طور کلی قوانین مربوط به کپی‌رایت در ایران برای اعمالی نظیر تکثیر توزیع عرضه یا پخش غیرمجاز آثار دیگران بدون اجازه صاحب حق مجازات‌های حبس و جزای نقدی را پیش‌بینی کرده‌اند.

مجازات‌های مدنی نقض کپی رایت

مجازات‌های مدنی در حوزه نقض کپی‌رایت ابزاری هستند که به پدیدآورنده یا صاحب حق امکان می‌دهند تا خساراتی که در نتیجه عمل غیرقانونی شخص دیگری به او وارد شده است را جبران کند. این مجازات‌ها بر خلاف مجازات‌های کیفری که هدفشان تنبیه و مجازات مجرم است بر جبران ضرر و زیان وارده به متضرر تمرکز دارند. صاحب حق کپی‌رایت که حقوق او نقض شده است می‌تواند با طرح دعوای حقوقی در دادگاه از فرد متخلف مطالبه خسارت کند. این خسارات می‌تواند شامل موارد متعددی باشد. از جمله مهم‌ترین خسارات قابل مطالبه ضرر و زیان مادی است که شامل از دست دادن درآمد یا سودی می‌شود که پدیدآورنده در اثر بهره‌برداری غیرمجاز شخص دیگر از اثر خود از دست داده است. این خسارت می‌تواند بر اساس میزان فروش غیرقانونی قیمت بازار اثر اصلی یا سایر معیارهای مرتبط محاسبه شود. علاوه بر خسارات مادی پدیدآورنده می‌تواند مطالبه خسارات معنوی نیز بنماید. خسارات معنوی به آسیب‌هایی اشاره دارد که به شهرت اعتبار یا احساسات پدیدآورنده وارد شده است به ویژه در مواردی که اثر با تغییر و تحریف منتشر شده یا به نام شخص دیگری ارائه گردیده است. دادگاه با بررسی شواهد و مدارک میزان خسارت وارده را تعیین کرده و فرد متخلف را به پرداخت آن محکوم می‌نماید. همچنین صاحب حق می‌تواند از دادگاه تقاضای توقیف نسخه‌های غیرقانونی اثر و یا جلوگیری از ادامه فعالیت‌های ناقض حق را بنماید.

مجازات‌های کیفری نقض کپی رایت

در کنار ضمانت اجراهای مدنی قوانین کپی‌رایت در ایران برای نقض حقوق پدیدآورندگان مجازات‌های کیفری نیز در نظر گرفته‌اند تا با اعمال کیفر جنبه بازدارندگی و تنبیهی را نیز پوشش دهند. این مجازات‌ها معمولاً شامل حبس و جزای نقدی می‌شوند و بسته به شدت جرم و قانون مورد استناد میزان آن‌ها متفاوت است. به عنوان مثال ماده 23 قانون حمایت حقوق مؤلفان مصنفان و هنرمندان مصوب 1348 مقرر می‌دارد هر کس تمام یا قسمتی از اثر دیگری را که مورد حمایت این قانون است دانسته و عالماً به نام خود یا به نام پدیدآورنده اصلی یا به نام شخص دیگری غیر از پدیدآورنده اصلی بدون اجازه او عیناً یا با تغییر و تحریف عرضه یا پخش کند به حبس تأدیبی از شش ماه تا سه سال محکوم خواهد شد. این ماده یکی از مهم‌ترین مواد قانونی در زمینه مجازات کیفری نقض کپی‌رایت آثار ادبی هنری و علمی است. در خصوص نقض حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای قانون مصوب سال 1379 مجازات حبس از نود و یک روز تا شش ماه و جزای نقدی از ده میلیون تا پنجاه میلیون ریال را برای متخلفان پیش‌بینی کرده است. همچنین قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی مصوب 1352 برای تکثیر غیرمجاز ترجمه دیگران مجازات حبس از سه ماه تا یک سال را در نظر گرفته است. این مجازات‌ها نشان‌دهنده جدیت قوانین ایران در برخورد با نقض حقوق پدیدآورندگان هستند هرچند که چالش‌هایی در مرحله اجرا و اثبات جرم وجود دارد.

چالش‌های اجرای قانون کپی رایت در ایران

با وجود تصویب قوانین متعدد در زمینه حمایت از حقوق پدیدآورندگان در ایران اجرای مؤثر این قوانین در عمل با چالش‌ها و موانع متعددی روبرو است. یکی از اصلی‌ترین این چالش‌ها همانطور که پیش‌تر اشاره شد عدم عضویت ایران در معاهدات بین‌المللی اصلی مانند کنوانسیون برن است. این موضوع باعث می‌شود حمایت از آثار خارجی در ایران به صورت خودکار انجام نشود و نیاز به معاهدات دوجانبه یا اصل عمل متقابل باشد که این خود پیچیدگی‌هایی را در پی دارد و اجرای قانون در خصوص آثار بین‌المللی را دشوار می‌سازد. چالش دیگر ضعف در زیرساخت‌های اجرایی و نظارتی است. کمبود نیروی متخصص بودجه ناکافی و عدم هماهنگی لازم بین دستگاه‌های متولی (مانند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی پلیس فتا قوه قضائیه و گمرک) می‌تواند فرآیند کشف پیگیری و برخورد با موارد نقض کپی‌رایت را با مشکل مواجه کند. علاوه بر این فرهنگ عمومی نیز نقش مهمی در این زمینه ایفا می‌کند. متأسفانه استفاده از محصولات کپی مانند فیلم موسیقی نرم‌افزار و کتاب‌های افست شده در جامعه ایران به طور گسترده‌ای رواج دارد و این موضوع به یک چالش فرهنگی برای اجرای کامل قوانین تبدیل شده است. قیمت بالای محصولات اورجینال و دسترسی محدود به آن‌ها در برخی موارد نیز می‌تواند مردم را به سمت استفاده از نسخه‌های غیرقانونی سوق دهد. مجموع این عوامل اجرای قانون کپی‌رایت در ایران را با دشواری‌هایی روبرو کرده و نیازمند تلاش‌های هماهنگ و چندوجهی برای بهبود وضعیت است.

وضعیت کپی رایت در کشورهای دیگر

وضعیت کپی‌رایت و نحوه اجرای قوانین مرتبط با آن در کشورهای مختلف جهان تفاوت‌های قابل توجهی دارد. در اغلب کشورهای توسعه‌یافته و بسیاری از کشورهای در حال توسعه قوانین کپی‌رایت نسبتاً قوی وجود دارد و این کشورها عضو معاهدات بین‌المللی اصلی مانند کنوانسیون برن و موافقت‌نامه TRIPS هستند. در این کشورها نظام‌های حقوقی و قضایی زیرساخت‌های اجرایی مناسب و آگاهی عمومی نسبت به حقوق پدیدآورندگان باعث شده است که نقض کپی‌رایت کمتر و برخورد با آن جدی‌تر باشد. با این حال حتی در این کشورها نیز چالش‌هایی به خصوص در فضای دیجیتال و اینترنت وجود دارد. در مقابل در برخی کشورها قوانین کپی‌رایت یا ضعیف هستند یا اجرای آن‌ها به دلیل عواملی مانند فساد اداری نبود زیرساخت‌های لازم یا رواج فرهنگ استفاده از محصولات کپی با مشکل روبرو است. گزارش‌های بین‌المللی که توسط نهادهایی مانند دفتر نماینده تجاری ایالات متحده (USTR) منتشر می‌شوند فهرستی از کشورهایی را که به عنوان ناقضان عمده حقوق مالکیت فکری شناخته می‌شوند ارائه می‌دهند. کشورهایی مانند چین روسیه هند و برخی کشورهای آمریکای لاتین معمولاً در این فهرست‌ها قرار دارند. دلایل این امر می‌تواند شامل تولید و توزیع گسترده کالاهای تقلبی دانلود و اشتراک‌گذاری غیرقانونی محتوا در فضای آنلاین و ضعف در نظارت و پیگیری قضایی باشد. این وضعیت نه تنها به صاحبان حقوق در داخل آن کشورها آسیب می‌زند بلکه بر تجارت بین‌المللی آثار خلاقانه نیز تأثیر منفی می‌گذارد. تلاش‌های بین‌المللی برای بهبود وضعیت کپی‌رایت شامل همکاری بین کشورها تبادل اطلاعات و تجربیات و فشار بر کشورهایی که در اجرای قوانین ضعیف عمل می‌کنند ادامه دارد.

تفاوت کپی رایت با کپی رایتینگ

یکی از اشتباهات رایج خلط مبحث میان دو اصطلاح «کپی‌رایت» (Copyright) و «کپی‌رایتینگ» (Copywriting) است. این دو واژه با وجود شباهت ظاهری در زبان فارسی و ریشه مشترک در زبان انگلیسی (Copy) مفاهیم کاملاً متفاوتی دارند و به دو حوزه مجزا اشاره می‌کنند. همانطور که پیش‌تر توضیح داده شد کپی‌رایت یک مفهوم حقوقی است و به مجموعه حقوق انحصاری اطلاق می‌شود که به پدیدآورنده یک اثر اصیل (مانند کتاب موسیقی فیلم نرم‌افزار و غیره) اعطا می‌گردد تا از تکثیر توزیع و بهره‌برداری غیرمجاز از اثرش جلوگیری کند. هدف کپی‌رایت حمایت از مالکیت فکری و تشویق به خلاقیت است. در مقابل کپی‌رایتینگ به معنای نویسندگی تبلیغاتی یا تجاری است. کپی‌رایتر (Copywriter) فردی است که با استفاده از قدرت کلمات و تکنیک‌های نگارشی محتواهایی را تولید می‌کند که هدف اصلی آن‌ها ترغیب و متقاعد کردن مخاطب برای انجام یک عمل خاص است مانند خرید یک محصول استفاده از یک خدمت یا کلیک بر روی یک لینک. این محتواها شامل شعارهای تبلیغاتی متن آگهی‌ها محتوای وب‌سایت‌های فروشگاهی ایمیل‌های بازاریابی و سایر متون با هدف تجاری می‌شوند. بنابراین در حالی که کپی‌رایت به حقوق مربوط به یک اثر خلاقانه می‌پردازد کپی‌رایتینگ به هنر و فن نوشتن برای مقاصد بازاریابی و تبلیغات اشاره دارد و هیچ ارتباط مستقیمی با حقوق مالکیت فکری اثر ندارد. تنها نقطه اشتراک احتمالی این است که متنی که یک کپی‌رایتر می‌نویسد (به عنوان یک اثر ادبی) می‌تواند خود تحت حمایت قانون کپی‌رایت قرار گیرد.

مزایای کپی رایت

وجود و اجرای قوانین کپی‌رایت مزایای متعددی را هم برای پدیدآورندگان و هم برای جامعه به همراه دارد. یکی از اصلی‌ترین مزایای آن حمایت از حقوق مادی و معنوی افراد خلاق است. کپی‌رایت به پدیدآورندگان اطمینان می‌دهد که زحمات و سرمایه‌گذاری فکری آن‌ها مورد احترام قرار خواهد گرفت و می‌توانند از منافع مالی و اعتباری حاصل از آثار خود بهره‌مند شوند. این حمایت انگیزه قدرتمندی برای پدیدآوردن آثار جدید و نوآورانه ایجاد می‌کند زیرا هنرمندان نویسندگان و محققان می‌دانند که تلاش‌هایشان نتیجه خواهد داد و از آن‌ها محافظت می‌شود. مزیت دیگر فراهم کردن یک چارچوب قانونی برای مقابله با سوءاستفاده و نقض حقوق است. با وجود قوانین کپی‌رایت و ضمانت اجراهای مدنی و کیفری مربوطه افراد متقلب و ناقض حقوق با پیامدهای قانونی روبرو می‌شوند که این خود به کاهش موارد سرقت ادبی هنری و علمی و ایجاد نظم در بازار آثار خلاقانه کمک می‌کند. همچنین کپی‌رایت به توسعه صنایع فرهنگی و خلاق کمک می‌کند. شرکت‌هایی که در زمینه نشر تولید موسیقی فیلم‌سازی توسعه نرم‌افزار و سایر حوزه‌های مرتبط فعالیت می‌کنند با اطمینان از حمایت قانونی از محصولاتشان سرمایه‌گذاری بیشتری در این صنایع انجام می‌دهند که این امر به رشد اقتصادی و ایجاد اشتغال در این بخش‌ها منجر می‌شود. در نهایت کپی‌رایت با ایجاد یک محیط امن برای پدیدآورندگان به غنای فرهنگی و علمی جامعه کمک کرده و دسترسی عمومی به آثار متنوع و با کیفیت را در بلندمدت تسهیل می‌نماید.

کپی رایت در فضای دیجیتال و سوشال مدیا

فضای دیجیتال و رسانه‌های اجتماعی با سرعت بالای انتشار و سهولت کپی‌برداری چالش‌های جدیدی را برای اجرای قوانین کپی‌رایت ایجاد کرده‌اند. تکثیر و اشتراک‌گذاری غیرمجاز محتوا در اینترنت به سادگی انجام می‌شود و ردیابی و برخورد با ناقضان حق در این محیط گسترده و مرزناپذیر دشوار است. با این حال تلاش‌هایی برای انطباق قوانین کپی‌رایت با شرایط فضای مجازی در حال انجام است و پلتفرم‌های بزرگ نیز سازوکارهایی را برای مدیریت این موضوع پیاده‌سازی کرده‌اند. به عنوان مثال پلتفرم‌هایی مانند یوتیوب از سیستم‌های خودکار شناسایی محتوا (Content ID) استفاده می‌کنند که قادر به تشخیص موارد استفاده غیرمجاز از آثار تحت حمایت کپی‌رایت به خصوص موسیقی و ویدئو هستند. صاحبان حق می‌توانند از این سیستم‌ها برای مسدود کردن محتوای ناقض یا کسب درآمد از آن استفاده کنند. اینستاگرام نیز الگوریتم‌هایی برای تشخیص استفاده غیرمجاز از موسیقی و سایر محتواها دارد و به کاربران امکان گزارش نقض کپی‌رایت را می‌دهد. تلگرام در مقایسه با سایر پلتفرم‌ها در این زمینه کمتر سخت‌گیر بوده است هرچند که در مواردی نسبت به مسدود کردن کانال‌هایی که به طور گسترده اقدام به نقض کپی‌رایت می‌کنند اقدام کرده است. قوانین ملی بسیاری از کشورها نیز در حال به‌روزرسانی برای پوشش دادن به مسائل مربوط به کپی‌رایت در فضای دیجیتال هستند. با این حال تعادل میان حمایت از حقوق پدیدآورندگان و حفظ آزادی بیان و دسترسی به اطلاعات در اینترنت همچنان یک موضوع پیچیده و محل بحث است و نیازمند راهکارهای نوآورانه و همکاری بین‌المللی می‌باشد.

حق کپی رایت چیست؟

حق کپی رایت یا حق نشر مجموعه‌ای از حقوق انحصاری است که به پدیدآورنده یک اثر خلاقانه اعطا می‌شود تا بتواند بر تکثیر توزیع انتشار و سایر اشکال بهره‌برداری از اثر خود کنترل داشته باشد و از استفاده غیرمجاز جلوگیری کند.

تفاوت کپی رایت Copyright با کپی رایتینگ Copywriting چیست؟

کپی رایت (Copyright) به حقوق قانونی پدیدآورنده اثر برای کنترل استفاده از آن اشاره دارد در حالی که کپی رایتینگ (Copywriting) به هنر و فن نوشتن متون با هدف تبلیغاتی و بازاریابی برای ترغیب مخاطب به انجام کاری خاص گفته می‌شود.

مدت زمان حمایت کپی رایت در ایران چقدر است؟

بر اساس قانون حمایت حقوق مؤلفان مصنفان و هنرمندان مدت زمان استفاده از حقوق مادی پدیدآورنده شامل تمام طول عمر او و پنجاه سال پس از فوتش می‌باشد.

آیا آثار خارجی در ایران تحت حمایت کپی رایت قرار می‌گیرند؟

به دلیل عدم عضویت ایران در معاهدات بین‌المللی اصلی کپی رایت مانند کنوانسیون برن آثار خارجی به طور خودکار در ایران حمایت نمی‌شوند و حمایت از آن‌ها منوط به وجود معاهدات دوجانبه یا اصل عمل متقابل است.

نقض کپی رایت در ایران چه مجازاتی دارد؟

نقض کپی رایت در ایران می‌تواند منجر به مجازات‌های مدنی شامل جبران خسارت مادی و معنوی به صاحب حق و مجازات‌های کیفری شامل حبس و جزای نقدی شود که میزان آن بسته به نوع اثر و قانون مربوطه متفاوت است.