احیای تشیّع با علامه مجلسی / مبارزه شیخ‌الاسلام با تصوّف در صفویه
علامه مجلسی یکی‌از نوابغ و نوادر زمان حکومت صفویه در ایران است. وی با تکیه بر دانش غنی و دغدغه دینی خود، به مبارزه با تصوف و انحراف در اسلام پرداخت و از طریق حکومت صفوی، مناسک‌های شیعی مانند نماز جمعه را برقرار کرد، همچنین آثار علامه مجلسی مانند بحار الانوار از منابع مهم مذهب شیعه شناخته شده و اصلاحات مذهبی وی موجب کم‌رنگ شدن بدعت‌های دینی ناشی‌از فلسفه عقلانی شد، در نتیجه اقدامات حکومتی و آثار علمی، وی الگویی برای علمای شیعه برای ترویج صحیح این مذهب در حاکمیت اسلامی محسوب می‌شود.
به گزارش خبرگزاری دانشجویان ایران(ایندکس ایران)، محمدباقر بن محمدتقی مجلسی (۱۰۳۷ – ۱۱۱۰قمری) معروف به علامه مجلسی یا مجلسی دوم، از محدثان و فقیهان مشهور شیعه در قرن یازدهم هجری بود، وی از میان شاخه‌های علوم اسلامی بیش از همه به حدیث‌نگاری علاقه داشت، مشهورترین کتاب او مجموعه پرحجم حدیثی به نام “بحار الانوار” است که نقش بارزی در احیای جایگاه حدیث در منظومه معرفت دینی داشته است.
علامه مجلسی، شیخ‌الاسلام صفویه
علامه مجلسی در سال ۱۰۳۷ قمری در اصفهان به دنیا آمد، ولادت او با آخرین سال سلطنت شاه‌عباس اول صفوی مصادف بود، پدرش محمدتقی مجلسی مشهور به مجلسی اول از بزرگان و مجتهدان سرشناس عصر خویش و از شاگردان شیخ بهایی، ملا عبدالله شوشتری و میرداماد بود. مادرش دختر صدرالدین محمد عاشوری قمی است که از خاندان علم و فضیلت به شمار می‌روند. او دارای ۳ همسر بود که از آنها صاحب ۴ پسر و ۵ دختر شد. پدربزرگ محمدباقر معروف به ”ملا مقصود“ نیز اهل شعر، ادب و فضل بوده است. جد پدری مجلسی دختر کمال‌الدین شیخ حسن عاملی نطنزی اصفهانی است. محدث نوری، برادران مجلسی یعنی میرزا عزیزالله و ملاعبدالله را ستوده است، آمنه بیگم مشهورترین خواهر مجلسی همسر ملاصالح مازندرانی و عالم دینی بوده است.
مجلسی با تربیت شاگردان و آثار پُرتعداد خود که بسیاری از آنها را به زبان فارسی و برای استفاده عموم مردم نگاشت، بر فرهنگ شیعی و روش‌های علمی علمای پس از خود تاثیر گذاشت. وی به دلیل همکاری با حکومت صفویان و نقش بارز سیاسی و اجتماعی خود در آن دوران، از شهرت زیادی برخوردار بود. وی منتقد صوفیه بود و با تصوف خانقاهی مخالفت می‌ورزید و در دوران سلطنت شاه سلیمان صفوی به مقام «شیخ‌الاسلام» رسید و در دوران سلطان حسین صفوی صاحب نفوذ بود.
علامه مجلسی از سال ۱۰۹۸ قمری در زمان شاه سلیمان صفوی و در حالی‌که ۶۱ ساله بود، به منصب شیخ‌الاسلامی رسید. بعد از مرگ این پادشاه و جانشینی سلطان حسین، مجلسی از سوی پادشاه جدید بر منصب شیخ‌الاسلامی ابقا شد. شیخ‌الاسلام در دوران صفویان علاوه‌بر دریافت وجوهات شرعی، به نظارت بر اجرای احکام شرعی و دستگاه قضاوت، اداره امور مدارس، مساجد و زیارتگاه‌ها و تعیین ائمه جمعه و سایر مسائل مذهبی کشور می‌پرداخت.
شهرت این خاندان به نام مجلسی را نیز به دلیل داشتن مجالس پرشور توسط جد آنان یا به دلیل تخلص مجلسی در اشعار جدش دانسته‌اند. نقل دیگر آن است که چون محمدتقی در روستای «مجلس» اصفهان می‌زیسته است، این خاندان به مجلسی معروف شدند.
جایگاه علمی و آثار علامه مجلسی
علامه مجلسی در علوم مختلف اسلامی مانند تفسیر، حدیث، فقه، اصول، تاریخ، رجال و درایه تخصص داشت و به نگارش آثاری در این زمینه‌ها پرداخت. او نویسنده‌ای بسیار پرکار بود و بر اساس برخی محاسبات، در طول حیات علمی خود(بعد از دوران بلوغ) به‌طور متوسط روزانه ۶۷ سطر می‌نوشت که هر سطر به طور متوسط ۵۰ کلمه داشته است.
مجموع آثار عربی علامه مجلسی را تا ۱۰ عنوان ذکر کرده‌اند که پرحجم‌ترین آنها بحار الانوار است که حدود ۷۰۰ هزار سطر داشته و در یکی از چاپ‌های آن، ۱۱۰ جلد است. علامه مجلسی به شرح مجموعه‌های حدیثی کهن شیعه نیز پرداخت و در این شرح‌ها مباحث مختلف فقهی آن را بررسی کرد. او شرحی بر کتاب الکافی نوشت و آن را مرآة العقول نام گذارد. وی همچنین شرحی بر کتاب تهذیب الاحکام شیخ طوسی نگاشت که به نام ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار منتشر شده است. از دیگر آثار علامه مجلسی باید به شرح چهل حدیث، الفوائد الطریفه فی شرح الصحیفه در شرح صحیفه سجادیه، رساله اعتقادات، رساله اوزان و کتاب الوجیزه فی الرجال اشاره کرد.
علامه مجلسی کتاب‌ها و رسالات متعددی به زبان فارسی و عربی نگاشت. نگارش رسالات فارسی با هدف ترویج علوم دینی بین مردم عادی انجام می‌شد و مدتی پیش از علامه مجلسی آغاز شده بود، اما آثار مجلسی از شهرت بیشتری برخوردار شد و با استقبال بسیاری از فارسی‌زبانان همراه شد، از جمله آثار محمدباقر مجلسی می‌توان به کتاب‌های زیر اشاره کرد.
آثارفارسی
«حق‌الیقین، عین‌الحیاه، حلیة‌المتقین، حیوة‌القلوب، مشکوة‌الانوار، جلاء‌العیون، زاد المعاد، تحقة الزائر، مقایس المصابیح، ربیع الاسابیع، رساله در شکوک، رساله دیات، رساله در اوقات، رساله در جفر، رساله در بهشت و دوزخ، رساله اختیارات ایام، ترجمه عهدنامه امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ به مالک اشتر، مشکوة الانوار در آداب قرائت قرآن و دعا، شرح دعای جوشن کبیر، رساله در رجعت، رساله در آداب نماز، رساله در زکوة و بیش‌از ۳۰ رساله دیگر در مسائل مختلف و ترجمه دعاها و کتاب‌هایی مختصر در عقاید و احکام»
آثار عربی
«بحارالانوار، ملاذ الاخبار فی شرح التهذی، شرح اربعین، الوجیزة فی الرجال، الفوائد الطریقة فی شرح الصحیفة السجادیه، رساله الاوزان، المسائل الهندیه، رساله اعتقادات (۷۵۰ سطر است و در یک‌شب نگاشته شده است)، رساله فی الشکوک، مرأة العقول فی شرح اخبار الرسول. در شرح اصول کافی»
نقد عقل‌گرایی فلسفی و تصوف
او در آثارش آرای فلاسفه مسلمان را به نقد کشیده و برخی از این آراء را مخالف ضروریات دین دانسته است. اعتقاد به حدوث زمانی عالم، مادی بودن فرشتگان، مادی بودن معراج و معاد جسمانی از جمله آرای مجلسی است که در آنها به مخالفت با فلاسفه پرداخته است. علامه مجلسی در این آراء نظر خود را مستند به روایات کرده که نظریات او بعدها مورد اعتراض برخی از متخصصان فلسفه اسلامی قرار گرفت، برای نمونه علامه طباطبایی با اعتراض بر اندیشه‌های علامه مجلسی، او را گرفتار تناقض می‌دانست و ورود علامه مجلسی به مباحث عمیق عقلانی را خطایی از سوی او ارزیابی می‌کرد.
با این‌که علامه مجلسی خود در برخی آثارش به استدلال‌های عقلانی و فلسفی پرداخته، اما هنگامی که راه رسیدن به معرفت در اصول دین را بررسی می‌کند، کاربرد دلیل عقلی را انکار کرده است. به نظر علامه، با توجه به اشتباهات عقل، استناد به آن در امور دین جایز نیست. او در جایی از آثار خود دلیل نقلی را برای دریافت اصول دین معتبر دانسته است، این نظر مخالف نظر بیشتر علمای مسلمان است که راه دریافت اصول دین را عقل می‌دانند.
همچنین علامه همانند برخی دیگر از فقیهان آن عصر، در آثار خود به نقد روش صوفیه پرداخت و اندیشه‌ها، عادات و آدابشان را مغایر با تعالیم امامان شیعه ارزیابی کرده است. پایبند نبودن به احکام دینی، رواج یافتن آداب و آیین‌های غیرشرعی از قبیل حلقه‌های ذکر و سماع و تفسیر باطن‌گرایانه از دین و متون دینی، از جمله مسائل مورد انتقاد علامه مجلسی در رفتار و اندیشه صوفیان است.
اصلاحات مذهبی علامه مجلسی در صفویه
علامه مجلسی در همان آغاز به سلطنت رسیدن سلطان حسین صفوی، از وی خواست فرامینی در جهت شکستن بت هندیان ساکن در اصفهان، منع شراب‌خواری، منع کبوتربازی و توقف جنگ‌های طایفه‌ای، صادر کند. این اقدامات معمولا از سوی نویسندگان شیعه اقدماتی در جهت اصلاحات مذهبی و مبارزه با مفاسد اجتماعی ارزیابی شده است، اما برخی از پژوهشگران غربی پاره‌ای از این اقدامات مانند منع شراب‌خواری و کبوتربازی یا محدود کردن هندیان را، نکوهیده و آن را نمونه‌ای از سختگیری‌های بی‌فایده‌ای دانسته‌اند که به مخالفت‌های گسترده اجتماعی انجامید.
برخی از نویسندگان غربی همچنین علامه مجلسی را به آزار و اذیت اقلیت‌های مذهبی متهم کرده‌اند، برای نمونه علامه مجلسی را متهم به شیعه کردن اجباری سنی مذهبان و نیز فشار بر اقلیت‌های دینی مانند زردشتیان، یهودیان و مسیحیان کرده‌اند. این در حالی است که بنا بر برخی پژوهش ها، شواهد روشنی در منابع تاریخی در تایید این گونه اتهامات یافت نمی‌شود و برخی از آنها نتیجه اشتباهات فاحشی است که در آثار تعدادی از خاورشناسان وارد شده و انتشار یافته است.
احیای تشیّع در صفویان با علامه مجلسی
همکاری کامل علامه مجلسی با سلاطین صفوی و نیز مدح پادشاهان صفوی که در مقدمه برخی آثار علامه آمده است، انتقاداتی را در پی داشته است. باید در نظر داشت که در عصر صفویان گروه زیادی از علمای شیعه با حکومت صفوی همکاری کردند، این گروه از علما به برقرای حکومتی شیعه با نگاه مثبت می‌نگریستند. از نظر آنان هرچند این حکومت مشروعیت فقهی حکومت ائمه و معصومان را نداشت، دست‌کم می‌توانست زمینه‌ای برای آزادی شیعیان و برقراری احکام شرعی باشد. در این راستا علمای شیعه استفاده از فرصت تشکیل حکومت صفویان را ضروری می‌دیدند و به طرح نظریاتی در فقه سیاسی شیعه برای بازسازی مبانی نظری همکاری با حکومت‌ها پرداختند.
از سوی دیگر حمایت حکومت صفویان به نوعی تلاش برای تقویت این حکومت در برابر حکومت عثمانی بود که در همسایگی آنان به بازسازی خلافت سنی دست زده بود و همواره خطر غلبه آنان بر صفویان و در نتیجه آغاز دوباره سختگیری‌ها بر شیعیان وجود داشت. به هر حال حسن‌ظن بسیاری از مردم و حتی علمایی مانند علامه مجلسی نسبت به حکومت صفویان تا حدی بود که گاه این حکومت را زمینه‌ساز ظهور امام زمان (عج) می‌پنداشتند.
با این حال، گروهی از علما نیز با استناد به نظریه عدم جواز همکاری با حکومت جائر که نظریه غالب در فقه سیاسی شیعه بود، از سیاست کناره گرفتند. در همان دوران حیات علامه، برخی از علمای شیعی رویه او را تقبیح کردند و به اقداماتی مانند برگزاری نماز جمعه – که آن را مختص زمان حضور معصوم می‌دانستند- به امامت وی اعتراض می‌کردند.
روز بزرگداشت علامه مجلسی
محمدباقر مجلسی در شب ۲۷ رمضان سال ۱۱۱۰ قمری و در ۷۳ سالگی در اصفهان از دنیا رفت. آقاجمال خوانساری بر وی نماز گذارد، وی بنا بر وصیتش در کنار مسجد جامع اصفهان و در جوار پدرش به خاک سپرده شد.
هنگامی که او در ۲۷ رمضان ۱۱۱۱ (هجری قمری)، چشم از جهان فرو بست، شمارش معکوس سقوط دولت صفویه آغاز شد. پیکر پاکش را در کنار مسجد جامع اصفهان و جنب پدر علامه‌اش ملا محمدتقی مجلسی (رحمة‌الله علیه) به خاک سپردند. به همین مناسبت شهر اصفهان یک‌هفته به سوگ نشست و مجالس عزاداری او مدت‌ها ادامه داشت. در تقویم رسمی ایران، روز ۳۰ مرداد به عنوان «روز بزرگداشت علامه مجلسی» تعیین شده است.
با توجه به مطالب فوق، علامه مجلسی نه‌تنها از فرصت تاریخی احیای تشیّع در حکومت صفویان استفاده کرد، بلکه با آثار علمی و جایگاه شیخ‌الاسلامی خود، در مقابل انحرافات دینی ایستاد و مانع ورود تحریف به مذهب شیعه به بهانه عقل‌گرایی فلسفی شد.
علامه مجلسی که حکومت عثمانی را تهدیدی علیه صفویان می‌دید، این تهدید را با تمجدید از حاکمان صفوی و تبلیغ مناسک‌های شیعی مانند نماز جمعه، به فرصتی برای آشنایی مردم ایران با مذهب شیعه تبدیل کرد تا حمایت ایدئولوژیک مردم از حکومت اسلامی را جذب کند. بنابراین این عالم دینی و شخصیت تاریخی، الگویی برای علمای شیعه برای ترویج این مذهب در قالب حکومت اسلامی است.
پایان خبر ایندکس ایران
آیا شما به دنبال کسب اطلاعات بیشتر در مورد "احیای تشیّع با علامه مجلسی / مبارزه شیخ‌الاسلام با تصوّف در صفویه" هستید؟ با کلیک بر روی فرهنگ و هنر، ممکن است در این موضوع، مطالب مرتبط دیگری هم وجود داشته باشد. برای کشف آن ها، به دنبال دسته بندی های مرتبط بگردید. همچنین، ممکن است در این دسته بندی، سریال ها، فیلم ها، کتاب ها و مقالات مفیدی نیز برای شما قرار داشته باشند. بنابراین، همین حالا برای کشف دنیای جذاب و گسترده ی محتواهای مرتبط با "احیای تشیّع با علامه مجلسی / مبارزه شیخ‌الاسلام با تصوّف در صفویه"، کلیک کنید.